Magdalena Smyk-Szymańska, Lucas van der Velde

Świat nauki żegna dziś człowieka, który zmienił nasze postrzeganie… naszego postrzegania świata. Daniel Kahneman zasłynął interdyscyplinarnym podejściem do analizy, w jaki sposób podejmujemy decyzje (ekonomiczne i nie tylko). Wraz z Amosem Tverskim, psychologiem, przeprowadzili szereg badań empirycznych - eksperymentów, w których pokazali, że mechanizmy psychologiczne w znacznym stopniu potrafią wytłumaczyć rozbieżność między ekonomicznymi modelami teoretycznym a prawdziwym światem. W 2002 roku za swoje osiągnięcia Kahneman otrzymał Nagrodę Banku Szwecji.

Prace Kahnemana pojawiły się w momencie, gdy kwestionowano – kluczowe do dziś w modelach ekonomicznych – założenie racjonalności. Model standardowy nie wyjaśnił między innymi paradoksu Allais. Paradoks ten wynikał z empirycznej zagadki. Maurice Allais (kolejny laureat nagrody Banku Szwedzkiego w dziedzinie ekonomii) poprosił respondentów o wybranie spośród dwóch zestawów dwóch loterii. Co zaskakujące, w przypadku pierwszego wyboru uczestnicy niechętnie ryzykowali, przy drugim – wręcz ryzykowali chętnie.

Prace Kahnemana i Tverskiego pomogły wyjaśnić tę zmianę postaw wobec ryzyka. Postulowali, że ludzie nie rozważają zmian prawdopodobieństwa liniowo, tj. różnica od 0% do 1% ma silniejszy wpływ na nasze decyzje niż różnica między 13% a 14%. Co więcej, pokazały, że ludzie różnie reagują na zyski i straty. Zsyntetyzowali swoje podejście w „teorii perspektywy”, która podważa dominujący paradygmat w ekonomii.

Dobrym przykładem ilustrującym funkcjonowanie teorii perspektywy był Asian disease problem. Kahneman i Tverski zapytali  uczestników eksperymentu, który program ratunkowy wybraliby, żeby ochronić społeczność przed epidemią choroby, która właśnie pojawiła się w jednym z azjatyckich krajów. Uczestnicy mieli do wyboru plan, który dawał pewność co do liczby osób, które przetrwają lub umrą w czasie epidemii, oraz plan, który z pewnym prawdopodobieństwem pozwalał uratować całą społeczność, ale niósł za sobą również ryzyko śmierci wszystkich. Połowa uczestników przeczytała opis planów podkreślający zysk (X osób przeżyje), a druga połowa – stratę (X osób umrze). Opisy różniły się wyłącznie sposobem przedstawienia, ostateczny wynik: relacja uratowanych do tych, którzy nie przeżyli pozostawała taka sama. 

Eksperyment miał na celu przetestowanie stabilności skłonności do ryzyka. Pokazał, że w zależności, co zostało podkreślone – strata czy zysk – uczestnicy eksperymentu wykazywali inną skłonność do wyboru ryzykownego planu. Kiedy podkreślona była strata, skłonność do wyboru ryzykownego planu była istotnie wyższa niż gdy w opisie pewnego planu zwrócono uwagę, na liczbę osób, które przeżyją. Teoria perspektywy rzuciła nowe światło na znaczenie tego, w jaki sposób prezentujemy opcje wyboru. Kontekst okazał się mieć bowiem kluczowe znaczenie.

Być może najważniejszym dowodem ich wpływu na tę dyscyplinę naukową jest rozwój ekonomii behawioralnej jako odrębnej dziedziny. Ekonomia behawioralna koncentruje się na zrozumieniu ograniczeń ludzkiej racjonalności, czyli różnych uprzedzeń, które uniemożliwiają nam bycie w pełni racjonalnymi. Rozumiejąc te uprzedzenia, można zaprojektować mechanizmy, które pozwolą jednostkom pokonać bariery mentalne i dokonać racjonalnych (optymalnych) wyborów.

Podsumowaniem ich pracy jest popularno-naukowe opracowanie „Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym”, w której między innymi pokazują jak na nasze mniej lub bardziej codzienne decyzje wpływ mają stereotypy, uśrednianie i inne psychologiczne mechanizmy. Z jednej strony ułatwiają one dokonywanie wielu szybkich, codziennych i niekoniecznie niezwykle istotnych decyzji, ale z drugiej nie zawsze obce są decyzjom bardziej złożonym. Ich praca była kamieniem milowym dla zrozumienia mechanizmów stojących za naszymi decyzjami, w szczególności tymi, które zgodnie z klasyczną teorią ekonomii ocenilibyśmy jako nieracjonalne.