Kraje Europy Środkowo-Wschodniej cechują się od lat uporczywie niższymi poziomami zaufania społecznego i zaufania do instytucji publicznych w porównaniu do krajów Europy Zachodniej. Na jakie przyczyny leżące u podstaw tych różnic wskazują ekonomiści?

Andreas Lichter (Uniwersytet w Duesseldorfie), Max Loeffler (Uniwersytet w Maastricht) i Sebastian Siegloch (Uniwersytet w Kolonii) przeprowadzili badanie z wykorzystaniem danych dotyczących osób ze wschodnich Niemiec oraz danych z lat 80 XX wieku dotyczących liczby tajnych współpracowników Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego NRD (znanego potocznie jako Stasi) przypadających na liczbę osób zamieszkujących dany powiat. Uzyskane przez Lichtera, Leoffera i Sieglocha wyniki wskazują, iż osoby pochodzące z powiatów o większej liczbie tajnych współpracowników przypadających na liczbę osób zamieszkujących dany powiat cechują się mniejszym zaufaniem do nieznajomych, mniejszym stopniem odwzajemnienia pozytywnych działań innych osób, niższym prawdopodobieństwem udziału w wyborach oraz mniejszym zainteresowaniem polityką i niższym zaangażowaniem w nią. Lichter, Loeffer i Siegloch podkreślają, że to właśnie rozbudowana sieć tajnych współpracowników szpiegujących współobywateli doprowadziła do niższego zaufania społecznego i zaufania do instytucji publicznych w przypadku osób urodzonych we wschodnich Niemczech.

Na negatywne oddziaływanie aparatu represyjnego państw komunistycznych na zaufanie społeczne i zaufanie do instytucji publicznych wskazują również Milena Nikolova (Uniwersytet w Groningen), Olga Popova (IOS w Ratyzbonie) i Vladimir Otrachshenko (Uniwersytet w Giessen). W swoim badaniu wykorzystali dane dla państw byłego ZSRR w połączeniu z danymi o obozach pracy oraz miejscami aresztowań położonymi w tych państwach w czasach ZSRR. Uzyskane przez Nikolovą, Popovą i Ostrachshenko wyniki wskazują, iż fakt zamieszkiwania w pobliżu byłego obozu pracy zmniejsza zaufanie społeczne. W szczególności zamieszkiwania w promieniu do 10 km od takiego obozu zmniejsza wspomniane zaufanie o 3,8%. Dodatkowo fakt takiego zamieszkiwania zmniejsza prawdopodobieństwo udziału w wyborach czy prawdopodobieństwo zaangażowania politycznego. Jako uzasadnienie dla uzyskanych wyników Nikolova, Popova i Ostrachshenko podają dwa uzasadnienie. Po pierwsze osoby mieszkające blisko obozów pracy cechują się niższym zaufaniem społecznym i zaufaniem do instytucji publicznych ze tego powodu, iż obawiały się represji, które unaoczniał im obóz pracy. Po drugie niższy poziom wspomnianego zaufania u tych osób może wynikać także z ich braku zaufania do więźniów tych obozów i strachem przed nimi.

Z kolei Pauline Grosjean (Uniwersytet New South Wales) wskazuje na gwałtowny konflikt jakim była II Wojna Światowa jako uzasadnienie niższego zaufania społecznego i zaufania do instytucji publicznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Wykorzystuje w tym celu dane dla osób z 35 państw europejskich w tym informacje o wiktymizacji pod którą rozumie fakt tym czy dana osoba została ranna lub członek jej rodziny został zabity w konflikcie zbrojny oraz czy rodzice lub dziadkowie danej osoby zostali ranni lub zabici podczas II Wojny Światowej. Uzyskane przez Grosjean wyniki wskazują, iż osoby, które doświadczyły wiktymizacji cechują się o 4-5% niższym zaufaniem do instytucji publicznych. Jako uzasadnienie dla swoich wyników Grosjean podkreśla tzw. pułapkę konfliktu prowadzącą do społecznej i politycznej dezintegracji.

Natomiast Sascha Becker (Uniwersytet Warwick), Katrin Boeckh (IOS w Ratyzbonie), Christa Hainz (Instytut Ifo) i Ludger Woessmann (Uniwersytet w Monachium) wykorzystując dane z początku  XX wieku dla państw wchodzących w skład monarchii Austro-Węgierskiej oraz jej sąsiadów wskazują na znaczenie dawnych norm kulturowych dla zaufania do współczesnych instytucji publicznych. Zgodnie z uzyskanymi wynikami osoby zamieszkujące na terenach, które kiedyś wchodziły w skład wspomnianej wyżej monarchii cechują się wyższym zaufaniem do instytucji publicznych. Jednocześnie fakt zamieszkiwania na tych terenach nie oddziaływuje na zaufanie społeczne. Ten wyniki Becker, Boeck, Hainz i Woessmann traktują jako potwierdzenie, iż normy kulturowe związane z monarchią Habsburgów oddziałują w relacji obywatel-państwo ale nie w relacjach między osobami.

Jakie wnioski płyną z tych badań? Istnieje przynajmniej kilka przyczyn wciąż niskiego zaufania społecznego i zaufania do instytucji publicznych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej a ich podłoże ma charakter historyczny.